Peşə seçimi və qabiliyyət imtahanlarının rolu
Dünya təcrübəsi göstərir ki, müxtəlif peşələr fərqli bacarıqlar və qabiliyyətlər tələb edir. Məsələn, incəsənət sahəsində çalışan şəxslərin yaradıcı yanaşması, idmançılarda fiziki göstəricilər, jurnalistlərdə isə analitik düşünmə və ünsiyyət bacarıqları xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Bəzi bacarıqlar zamanla inkişaf etdirilə bilsə də, müəyyən qabiliyyətlərin təməl səviyyədə olması peşədə uğur qazanmaq üçün əsas şərtlərdən biridir. Bu səbəbdən, bir çox ölkələrdə bəzi peşələrə qəbul zamanı namizədlərin bu sahəyə uyğunluğunu yoxlamaq məqsədilə qabiliyyət imtahanları tətbiq edilir.
Azərbaycanda qabiliyyət imtahanları daha çox incəsənət, memarlıq, idman, jurnalistika kimi sahələrdə istifadə olunur. Bu sahələrdə uğur qazanmaq üçün yalnız nəzəri biliklər kifayət etmir. Namizədlərdən müəyyən praktiki bacarıqlar tələb olunur və bu bacarıqların yoxlanması üçün standart test üsulları kifayət qədər effektiv sayılmır. Məhz buna görə də qabiliyyət imtahanları mühüm rol oynayır.
Qabiliyyət imtahanlarının tətbiq sahələri
Azərbaycanda qabiliyyət imtahanları əsasən ali təhsil müəssisələrinə qəbul zamanı tətbiq edilir. Məsələn, incəsənət sahəsində təhsil almaq istəyən tələbələrdən rəsm çəkmə, musiqi ifa etmə və ya teatr bacarıqlarını nümayiş etdirmək tələb olunur. İdman sahəsində isə namizədlərin fiziki göstəriciləri və idman texnikalarını mənimsəmə səviyyəsi qiymətləndirilir. Jurnalistika sahəsində isə namizədlərdən müxtəlif mövzularda analitik inşa yazmaq, hadisələri obyektiv təhlil etmək və öz fikirlərini sistemli şəkildə ifadə etmək tələb olunur.
Problemlər və mübahisəli məqamlar
Qabiliyyət imtahanlarının tətbiqində bir sıra problemlər də mövcuddur. Ən əsas problemlərdən biri qiymətləndirmənin subyektiv olmasıdır. İmtahan nəticələrinin müəyyən dərəcədə münsiflərin şəxsi yanaşmalarından asılı olması bəzən haqsızlıqlara səbəb ola bilər. Bundan başqa, bəzi qabiliyyət imtahanları müasir dövrün tələblərinə uyğun gəlmir. Məsələn, jurnalistika sahəsində yalnız yazılı inşa ilə namizədin peşəyə uyğunluğunu tam qiymətləndirmək mümkün deyil.
Mövzu ilə bağlı təhsil məsələləri üzrə ekspert Kamran Əsədovun fikirlərini aldıq:
-Peşə seçimlərində qabiliyyət imtahanları dünyanın bir çox ölkəsində tətbiq olunur və bu yanaşma tələbələrin seçdikləri sahəyə uyğun bacarıqlara malik olub-olmadığını yoxlamaq məqsədi daşıyır. Azərbaycanda da qabiliyyət imtahanları əsasən incəsənət, idman, jurnalistika və digər xüsusi bacarıq tələb edən ixtisaslarda istifadə olunur. Qabiliyyət imtahanlarının məqsədi namizədin peşə üçün tələb olunan baza biliklərini və müəyyən əsas qabiliyyətlərini qiymətləndirməkdir. Lakin bu imtahanların təsir dairəsi və effektivliyi bəzi suallar doğurur.
Statistik məlumatlara əsasən, Azərbaycanda jurnalistika fakültələrinə müraciət edən tələbələrin yalnız təxminən 40%-i qabiliyyət imtahanlarında uğurlu nəticə göstərir. Bu, əsasən, namizədlərin yazılı ünsiyyət bacarıqlarını və analitik düşünmə qabiliyyətlərini tam olaraq nümayiş etdirə bilməməsi ilə bağlıdır. Eyni zamanda, qabiliyyət imtahanlarından keçən tələbələrin bir çoxunun universitet təhsili müddətində daha yüksək nəticələr göstərməsi bu imtahanların müəyyən dərəcədə effektivliyini təsdiqləyir. Bununla belə, təhlillər göstərir ki, jurnalistika kimi sahələrdə yalnız inşa yazısı ilə tələbələrin peşəyə uyğunluğunu tam qiymətləndirmək mümkün deyil.
Azərbaycan qanunvericiliyi "Təhsil haqqında" qanunda peşəkar təhsilin təşkilini və qabiliyyət imtahanlarının tətbiqini nəzərdə tutur. Qabiliyyət imtahanları, əsasən, Dövlət İmtahan Mərkəzinin müəyyən etdiyi qaydalar çərçivəsində həyata keçirilir. Jurnalistika üzrə qabiliyyət imtahanlarında namizədlərdən müxtəlif mövzularda analitik inşa yazması tələb olunur. Bu inşalar əsasən namizədin dil biliklərini, düşüncələrini sistemli şəkildə ifadə edə bilməsini və yaradıcı yanaşma qabiliyyətini qiymətləndirir. Lakin qanunvericilikdə qabiliyyət imtahanlarının dərinliyi və əhatəsi ilə bağlı konkret tələblər yoxdur, bu da imtahanların tətbiqində bəzən subyektiv yanaşmalara səbəb ola bilər.
Dünya təcrübəsinə baxdıqda, bir çox ölkələrdə jurnalistika üzrə qabiliyyət imtahanları daha genişmiqyaslı və praktik yanaşmalarla həyata keçirilir. Məsələn, ABŞ-də jurnalistika fakültələrinə qəbul zamanı tələbələrdən yalnız yazılı inşa deyil, həm də müxtəlif platformalarda xəbər hazırlama, müsahibə götürmə və məzmun yaratmaq kimi praktiki bacarıqlarını nümayiş etdirmək tələb olunur. Böyük Britaniyada isə jurnalistika proqramlarına müraciət edənlərdən portfel təqdim etmək, qısa müddətdə xəbər mətnləri hazırlamaq və etik məsələlərə dair suallara cavab vermək tələb edilir. Bu yanaşma, tələbələrin yalnız yazılı qabiliyyətlərini deyil, həm də peşəyə dair praktiki biliklərini və uyğunluğunu ölçməyə imkan yaradır. Cənubi Koreyada jurnalistika qabiliyyət imtahanları isə texnologiya və multimedia sahəsində bilikləri də qiymətləndirir.
Müasir dövrdə jurnalistika çoxşaxəli bir sahədir və peşənin tələbləri yalnız yazı bacarığı ilə məhdudlaşmır. Rəqəmsal dövrdə jurnalistlərin texnologiyadan istifadə etmək, məlumatları təhlil etmək və ictimai rəy yaratmaq bacarıqları da əhəmiyyətlidir. Bu səbəbdən, Azərbaycan təhsil sistemində jurnalistika üzrə qabiliyyət imtahanlarının təkcə yazılı inşa ilə məhdudlaşmaması, əlavə olaraq praktiki testlər, texnoloji biliklərin yoxlanılması və etika ilə bağlı sualların daxil edilməsi faydalı ola bilər.
Peşə seçimlərində qabiliyyət imtahanlarının effektivliyi, tətbiq olunan metodlardan və qiymətləndirmə meyarlarından asılıdır. Bu imtahanlar tələbələrin sahəyə uyğunluğunu müəyyənləşdirə bilər, lakin onların daha əhatəli və obyektiv olması üçün təkmilləşdirilməlidir. Dünya təcrübəsindən öyrənərək praktiki bacarıqları əhatə edən və peşənin müxtəlif aspektlərini qiymətləndirən imtahan modelləri tətbiq olunmalıdır. Azərbaycanda bu istiqamətdə qanunvericilik bazasının gücləndirilməsi və imtahan sisteminin təkmilləşdirilməsi tələbələrin peşəkar hazırlığına töhfə verə bilər.
Zeynəb Rzayeva
