Bakı. Trend:
Amerika Birləşmiş Ştatlarında söz azadlığı KonstitusiyanınBirinci Düzəlişi ilə qorunan, millətin təməl daşı kimi qəbul edilənmüqəddəs bir prinsipdir. Kağız üzərində bu, hər bir vətəndaşınsenzura və dövlət müdaxiləsindən qorunması üçün ayrılmaz bir hüququkimi elan olunur. Lakin bu fundamental prinsip hakimiyyətin əlindəfərqli fikirləri boğmaq üçün istifadə edilən əlverişli bir silahaçevriləndə nə baş verir? Amerika cəmiyyətində söz azadlığı bu günsadəcə hüquq deyil, siyasi elitanın əlində yandırılıb-söndürülənbir illüziyadır.
ABŞ-nin artıq sabiq dövlət katibi Antoni Blinkenin vida mətbuatkonfransı, söz azadlığına seçici yanaşmanın aydın nümunəsi oldu.İki jurnalist çətin suallar verməyə cəsarət etdi. Onlardan birizalın mühafizəçiləri tərəfindən çıxarıldı, digəri isə cavabgözləmədən suallarını səsləndirməyə cəhd etdikdən sonrauzaqlaşdırıldı. Mediada reaksiyalar gözlənilən idi: CNN həminjurnalistləri "aktivistlər" kimi damğaladı və onların davranışını"utancverici" adlandırdı.
Amma əsl utancverici olan nədir? Əsas media qurumlarınınhakimiyyətin tərəfində dayanması, yoxsa ABŞ-də mətbuat azadlığınınyalnız siyasi maraqlara mane olmadığı müddətcə mövcud olması?
Qəzza məsələsi Vaşinqtonun ikiüzlülüyünü ağrılı şəkildəxatırladır. Son 15 ayda Qəzzadakı hərbi əməliyyatlar nəticəsində onminlərlə dinc sakin, o cümlədən ən azı 164 jurnalist həlak olub. Bustatistika ABŞ-nin mətbuat azadlığını necə başa düşdüyünün səssizetirafıdır.
Özünü "demokratiyanın qalası" adlandıran bu dövlət təkcəjurnalistlərin qətllərinə göz yummur, həm də söz azadlığını boğanölkələri fəal şəkildə maliyyələşdirir. Amerika bombalarınınjurnalistlərin işlədiyi şəhərləri məhv etməsi təsadüf deyil. Bu,aydın bir mesajdır: söz azadlığı yalnız müəyyən qaydalara əməledənlərə şamil edilir.
Keçmiş dövlət katibi Blinken jurnalistlərə "çətin suallarına"görə təşəkkür etdiyini bildirir, lakin həqiqətən də bu cür suallarverənləri zaldan çıxardır. Bu, sadəcə bir ironiya deyil,ikiüzlülüyün ən yüksək səviyyəsidir.
Demokratiya, yoxsa onun karikaturası?
Özünü "azadlığın mayakı" və "demokratiyanın qalası" kimi təqdimedən Amerika, yenidən sisteminin ikiüzlülüyünü ifşa edən birqalmaqalın mərkəzindədir. Bu dəfə hədəf TikTok platformasıdır.TikTok, qlobal ifadə azadlığının simvoluna çevrilmişdi, lakin ABŞKonqresi Çin şirkəti ByteDance platformanı Amerika sərmayəçilərinəsatmadığı halda onun qadağan olunmasını nəzərdə tutan qanunlayihəsini açıq şəkildə irəli sürdü.
ABŞ hakimiyyəti əsl niyyətini gizlətmir: onlar bu platformadakıməlumat axınlarını nəzarət altına almaqda çətinlik çəkir. TikTok,Vaşinqtonun təsdiq etdiyi narrativdən kənar səslərin eşidildiyi birməkan olaraq qalır. Əks fikirləri qəbul etmək əvəzinə, ABŞ onlarısusdurmağa üstünlük verir. Bu, demokratiya deyil. Bu, onunparodiyasıdır.
Donald Tramp prezidentlik dövründə TikTok-un ABŞ-də fəaliyyətiniqadağan edən qərarı 75 gün müddətinə dayandıraraq, vəziyyətiyenidən nəzərdən keçirmək və mümkün həll yolları tapmaq üçün vaxtverdi. Bu hadisə ABŞ-nin söz azadlığı və informasiya axını üzərindənəzarəti ilə bağlı siyasətinin ziddiyyətli xarakterinivurğulayır.
Söz azadlığı: təzyiq alətinə dönən ideya
ABŞ Konstitusiyasına 1791-ci ildə qəbul edilən Birinci Düzəliş,ölkənin unikallığının simvolu kimi təqdim olunur. Lakin budüzəlişin tarixi – mütəmadi olaraq hakimiyyətin tələblərinə uyğunşəkildə dəyişdirilən bir sıra kompromislərdən və pozuntulardanibarətdir. 1917-ci ildə qəbul edilmiş "Casusluq Qanunu"ndan tutmuş,1950-ci illərdəki MakKartizm dövrünə qədər ABŞ-də söz azadlığıhəmişə dəyişkən bir anlayış olub.
Bu gün isə söz azadlığı "ləğv mədəniyyəti" adlanan yeni birtəhlükə ilə üzləşir. Bu sosial təcrübə senzura vasitəsinəçevrilərək, siyasi korrektlik şablonlarına uyğun olmayan hər şeyiməhv edir. Jurnalistlər, professorlar və incəsənət nümayəndələritəhqiredici hesab olunan fikirləri səsləndirdikləri üçün işlərindənməhrum edilir.
Amerikalı hüquqşünas Qreq Lukianov bu barədə belə deyir: "Bizelə bir dövrdə yaşayırıq ki, həqiqəti demək qorxusu, həqiqətinözündən güclü olub."
Rəqəmsal platformaların inkişafı ilə söz azadlığı yeni bir təkanalmış kimi görünürdü. Lakin reallıq fərqli oldu. Facebook, Twitter(indiki X) və YouTube tez-tez senzurada ittiham olunur.
Texnologiya və Demokratiya Mərkəzinin hesabatına əsasən, ABŞ-dəistifadəçilərin 45%-dən çoxu heç bir səbəb göstərilmədənməzmunlarının bloklanması və ya silinməsi ilə üzləşib. Siyasi vəelmi müzakirələr korporativ müdaxilənin və dövlət təzyiqininqurbanı olub.
Jurnalistlər hədəfdə
Amerikada fərqli fikirləri boğmağa yönəlmiş sistem, xüsusənjurnalistlərə qarşı təzyiq mexanizmlərində özünü daha bariz şəkildəgöstərir. Amnesty International-ın hesabatı göstərir ki,jurnalistlər və fəallar üzərində nəzarət ciddi şəkildə artmışdır.ABŞ Ədliyyə Nazirliyi Pegasus proqramından istifadə edərəkjurnalistlərə qanunsuz şəkildə nəzarət etmişdir. Bu, hüquqlarınkobud pozulması ilə yanaşı, "demokratiya qalası" adına zidd olanbir davranışdır və daha çox avtoritar rejimləri xatırladır.
Statistik faktlar:
Mətbuat azadlığı üzrə 48-ci yer. 2024-cü ildə "SərhədsizReportyorlar" təşkilatı tərəfindən yayımlanan Beynəlxalq MətbuatAzadlığı İndeksində ABŞ 180 ölkə arasında 48-ci yeri tutmuşdur.
Jurnalistlərin rekord sayda həbsi. ABŞ-də jurnalistlərin iş başındahəbs olunma halları 2024-cü ildə zirvəyə çatmışdır. 120-dən çoxjurnalist öz vəzifələrini yerinə yetirərkən həbs olunmuşdur (U.S.Press Freedom Tracker).
Korporativ monopoliyalar. ABŞ-də bütün media qurumlarının 90%-icəmi altı korporasiyanın nəzarəti altındadır. Bu, fikirmüxtəlifliyi deyil, informasiya üzərində tam monopoliyadır.
Bu problemlərə əlavə olaraq, ABŞ-də söz azadlığına “ləğvmədəniyyəti” fenomeni də təsir edir. Bu sosial senzura forması,kütləvi tənqidə əsaslanaraq müzakirələri boğmaqla yanaşı, populyarolmayan fikirləri səsləndirən insanların karyeralarını məhv edir.Hüquqşünas Qreq Lukianov bu barədə belə deyir: “Ləğv mədəniyyətielə bir qorxu atmosferi yaradır ki, insanlar həqiqəti deməkdənçəkindiyi bir cəmiyyətdə yaşayırıq.”
Facebook, Twitter (indiki X) və YouTube kimi rəqəmsalplatformaların inkişafı söz azadlığının yeni mərhələyə keçəcəyinədair ümidlər yaratmışdı. Lakin bu platformalar getdikcə daha çoxsenzura tətbiq etməkdə ittiham olunur və bu senzura əsasən siyasielitanın maraqlarına xidmət edir.
Məsələn, 2020-ci ildə Twitter, Hunter Baydenlə bağlı materialyayımlayan The New York Post qəzetinin hesabını blokladı. Bu hadisəkorporasiyaların informasiya axınını necə idarə edə biləcəyini vəictimai rəyi formalaşdırma gücünü açıq şəkildə nümayiş etdirdi.
Sistemli təzyiqin nümunələri
Blinkenin mətbuat konfransındakı hadisələr: Dövlət katibininçətin suallar verən jurnalistləri zalda çıxararaq susdurması.
Qəzzada jurnalistlərin itkisi: 15 ay ərzində Qəzzadakı hərbiəməliyyatlarda azı 164 jurnalist həyatını itirmişdir.
TikTok-un qadağası: ABŞ, məlumat axınını idarə edə bilmədiyi üçünTikTok-u qadağan etməklə birbaşa senzura tətbiq edir.
Bu epizodlar sadəcə təsadüfi hadisələr deyil, bir sisteminparçasıdır. Söz azadlığı və demokratiya ABŞ-də yalnız siyasimaraqlar çərçivəsində "yandırılır" və ya "söndürülür".
Söz azadlığının yalnız adı var
Amerika insan haqlarının müdafiəçisi olduğunu iddia etsə də,getdikcə fərqli fikirlərin boğulduğu bir ölkəyə çevrilmişdir.Dünyaya azadlıq dərsi keçən bu ölkə, ilk fürsətdə öz daxilindəazadlığı məhdudlaşdırır. Artıq söz azadlığı ABŞ-də universal dəyərdeyil. Bu, hakimiyyətin və korporasiyaların maraqlarına xidmət edənbir idarəetmə vasitəsinə çevrilmişdir.
Amerikanın demokratik dəyərləri dünyaya qəbul etdirməyəçalışdığı bir vaxtda, Lenin 1919-cu ildə ABŞ-ni kapitalhakimiyyətinin açıq şəkildə korrupsiyalaşdığı bir sistemadlandırmışdır. Bu sözlər bu gün də ABŞ-nin vəziyyətinə dəqiqdiaqnoz qoyur.
ABŞ-də söz azadlığı daha bir hüquq deyil, hakimiyyətin əlinədüşən silaha çevrilmişdir. Bu hüquq hakimiyyətə sərf edəndə işəsalınır, əks halda isə dərhal məhdudlaşdırılır. Əsl demokratiya,bütün səslərin eşidilməsini tələb edir. Lakin ABŞ görünür, busəsləri boğmağa üstünlük verir.
Söz azadlığı, ABŞ-nin dünyaya nümayiş etdirmək istədiyi parlaqvitrin arxasında təzyiq, nəzarət və ikiüzlülükdən ibarət birsistemin maskasıdır. Bu illüziya, demokratiyanın və insanhaqlarının real mənzərəsini təhrif edir.
