Skeptisizm (yunanca skeptomai – “araşdırmaq”, “şübhə etmək”) – bilik, həqiqət və qavrayışla bağlı şübhəçilik mövqeyini təmsil edən fəlsəfi cərəyan və düşüncə tərzidir. Skeptiklər inancları, iddiaları və "həqiqət" kimi təqdim olunan anlayışları sübut və məntiq əsasında dəyərləndirirlər.

Bu fəlsəfə, həqiqəti dərhal qəbul etməməyi, hər şeyi dərin təhlil və sorğulama ilə anlamaya çalışmanı təşviq edir.

Skeptisizmin tarixi və mənşəyi

Skeptisizmin kökləri qədim Yunan fəlsəfəsinə dayanır. Ən məşhur antik skeptiklərdən biri Pyrrhon hesab olunur. O, insanların əsl biliyə sahib ola bilməyəcəyini və bu səbəbdən hər şeyə qarşı şübhə ilə yanaşmaq lazım olduğunu düşünürdü.

Daha sonra Sextus Empiricus skeptik fəlsəfəni yazılı şəkildə sistemləşdirən ilk filosoflardan biri oldu. O, skeptisizmi “rahatlıq və zehnin dincliyi üçün vasitə” kimi təqdim edirdi.

Skeptisizmin əsas növləri

1. Fəlsəfi skeptisizm

Fəlsəfi skeptiklər, bilik və həqiqətə obyektiv çatmanın mümkün olub-olmadığını sorğulayırlar. Onlara görə, hisslər və ağıl bizi daim aldatdığı üçün əsl həqiqəti dərk etmək çətindir.

2. Metodik skeptisizm

Bu yanaşma xüsusilə Rene Dekart tərəfindən inkişaf etdirilmişdir. O, “şübhə”ni düşüncənin başlanğıcı kimi götürmüş və “Mən düşünürəm, deməli varam” fikri ilə nəticələnən rasional sistem qurmuşdur.

3. Elmi skeptisizm

Elmi skeptiklər elmi iddiaların və məlumatların sübut və təcrübəyə əsaslanmasını tələb edirlər. Qeyri-elmi, psevdobilim və miflərə qarşı tənqidi yanaşma bu növ skeptisizmin əsasını təşkil edir.

4. Dini skeptisizm

Dini skeptisizm, dini inancları və metafizik iddiaları məntiq və sübut baxımından sorğulayır. Bu yanaşma inancı deyil, əsaslandırılmamış iddiaların qəbul edilməsini tənqid edir.

Skeptisizmin fəlsəfədə rolu və əhəmiyyəti

Skeptisizm fəlsəfədə tənqidi düşüncənin və müstəqil ağlın əsas sütunlarından biridir. O, bizi düşünməyə, araşdırmağa və verilən hər fikri avtomatik qəbul etməməyə təşviq edir. Bu, yalnız fəlsəfədə deyil, hüquq, elm, media və gündəlik həyatda da əhəmiyyətli bir mövqeyə sahibdir.

Skeptik düşüncənin gündəlik həyatda tətbiqi

• Sosial mediada yayılan informasiyaları sorğulamaq

• Saxta elmi iddialara qarşı şübhə ilə yanaşmaq

• Yeni texnologiya və məhsulların effektivliyini sübutlar əsasında qiymətləndirmək

• Siyasi bəyanatları və xəbərləri tənqidi analiz etmək

Bu kimi nümunələr skeptisizmin gündəlik həyatda necə faydalı ola biləcəyini göstərir.

Skeptisizm və müasir dövr

Bugünkü informasiya bolluğu dövründə skeptik düşüncə daha da vacib hala gəlib. Yalan xəbərlər (fake news), saxta elmi məqalələr və manipulyativ məlumatlarla dolu bir mühitdə yaşadığımız üçün, sağlam və sübutlara əsaslanan şübhə həyati əhəmiyyət daşıyır.

Skeptisizmin potensial təhlükələri

Həddindən artıq skeptisizm bəzən sisosiyanizm (bütün şeylərə inanmamaq, heç bir həqiqətə inanmamaq) səviyyəsinə çataraq insanı təcrid edə bilər. Bu səbəbdən skeptik düşüncə balanslı və məqsədli şəkildə istifadə olunmalıdır.

Skeptisizmə alternativ fəlsəfi yanaşmalar

• Dogmatizm – Mütləq və dəyişməz həqiqətlərə inanmaq.

• Empirizm – Təcrübəyə əsaslanan bilik anlayışı.

• Rasyonalizm – Ağıl və məntiq yolu ilə həqiqətə çatmaq.

 Skeptisizm – Şübhə ilə başlayan düşüncə

Skeptisizm yalnız şübhə etməklə kifayətlənmir; o, daha dərin və əhatəli düşüncə tərzinə aparan bir yol xəritəsidir. Həqiqəti axtaran hər kəs üçün skeptisizm, öyrənmək və anlamanın ən güclü vasitələrindən biridir.