Siyasət və hakimiyyət tarix boyu sui-qəsdlərlə müşayiət olunub. Müxtəlif səbəblərdən – siyasi ambisiyalar, ideoloji fərqlər, dövlət çevrilişi planları və ya şəxsi düşmənçilik nəticəsində dünya liderlərinə qarşı çoxsaylı sui-qəsd cəhdləri olub. Bəziləri uğursuz alınıb, bəziləri isə tarixin axarını dəyişib. ABŞ-nin məşhur jurnalisti Taker Karlsonun Bayden administrasiyasının Rusiya Prezidenti Vladimir Putinə qarşı sui-qəsd planlaşdırdığı iddiası bu mövzuya yenidən diqqət çəkib.
Sfera.az tarixdə ən çox səs-küy doğuran sui-qəsd hadisələrini təqdim edir:
Sui-qəsdə uğramış liderlərlər siyahısına Yuli Sezar, Abraham Linkoln, Mahatma Qandi, Con Kennedi və İndira Qandini misal çəkə bilərik.
Belə ki, Roma imperatoru Yuli Sezar (e.ə. 44), hakimiyyətini gücləndirdikdən sonra Senatın bir qrup üzvü tərəfindən sui-qəsdə uğrayıb. Onun qətli "Et tu, Brute?" (Sən də, Brutus?) ifadəsi ilə tarixə düşüb. Bu hadisə Roma Respublikasının süqutuna və imperiyanın yaranmasına səbəb olub.
ABŞ Prezidenti Abraham Linkoln (ABŞ, 1865) isə vətəndaş müharibəsi başa çatdıqdan sonra teatrda izlədiyi tamaşa zamanı Con Uilks But adlı aktyor tərəfindən güllələnib. But Linkolnun köləliyi ləğv etməsini qəbul etməyən cənub tərəfdarı idi.
Dinc mübarizə tərəfdarı olan Mahatma Qandi (Hindistan, 1948) hindu radikalı Natxuram Qodse tərəfindən öldürülüb. Qodse Qandinin Pakistanla münasibətləri yumşaltmaq siyasətindən narazı idi.
XX əsrin ən çox müzakirə olunan sui-qəsdlərindən biri ABŞ Prezidenti Con Kennedinin (ABŞ, 1963) qətli idi. O, Dallas şəhərində açıq avtomobildə parad zamanı öldürülüb. Rəsmi versiyaya görə, sui-qəsdi Li Harvi Osvald həyata keçirib, lakin bu hadisə hələ də müxtəlif nəzəriyyələrlə əhatə olunub.
Hindistanın ilk qadın Baş naziri İndira Qandi (Hindistan, 1984) öz mühafizəçiləri tərəfindən sui-qəsdə uğrayıb. Bu hadisə Pəncab bölgəsində Sih separatçılarına qarşı sərt tədbirlərindən sonra baş verib.
Sui-qəsd cəhdinə məruz qalmış liderlərə isə Adolf Hitler, Fidel Kastro, Papa II İohan Pavel, Vladimir Putin və Rəcəb Tayyib Ərdoğan nümunə göstərilə bilər.
Belə ki, İkinci Dünya Müharibəsi zamanı alman zabiti Klaus fon Ştaufenberq Adolf Hitlerə (Almaniya, 1944) qarşı uğursuz sui-qəsd cəhdi edib. "Valkiriya Əməliyyatı" adlı bu plan çərçivəsində Hitlerə partlayıcı yerləşdirilmiş çanta ilə hücum edilib, lakin Hitler sağ qalıb.
Kuba lideri Fidel Kastroya qarşı 600-dən çox sui-qəsd planının olduğu iddia edilir. ABŞ Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsinin (CIA) müxtəlif metodlardan – zəhərli siqar, partlayıcı qələm və digər vasitələrdən istifadə edərək onu aradan götürməyə çalışdığı bildirilir.
Rusiya Prezidenti Vladimir Putinə qarşı bir neçə dəfə sui-qəsd cəhdi olduğu bildirilir. Xüsusilə, 2012-ci ildə Rusiyanın xüsusi xidmət orqanları Putinə qarşı planlaşdırılan hücumu ifşa etdiklərini açıqlamışdılar. Son illərdə də onun təhlükəsizliyinin ciddi şəkildə qorunduğu bildirilir.
Türkiyəli terrorçu Mehmed Ali Ağca Vatikanın başçısı Papa II İohan Paveli (Vatikan, 1981) güllələyərək öldürməyə çalışıb. Papa ağır yaralansa da, möcüzəvi şəkildə sağ qalıb və daha sonra Ağcanı həbsxanada ziyarət edərək onu bağışladığını bildirib.
Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan 2016-cı ildə baş verən dövlət çevrilişi cəhdi zamanı sui-qəsd təhlükəsi ilə üzləşib. Onun olduğu otelə xüsusi təyinatlı qrupların hücum planlaşdırdığı, lakin Ərdoğanın vaxtında oranı tərk etdiyi bildirilir.
Azərbaycan tarixində də dövlət başçılarına və yüksək vəzifəli şəxslərə qarşı sui-qəsd hadisələri və cəhdləri baş verib. Bu hadisələr ölkənin siyasi tarixində mühüm iz buraxıb.
Bu siyahıya aid olanlardan biri Fətəli xan Xoyskidir. Azərbaycan Respublikası hökumətinin Baş naziri və xarici işlər naziri olmuş Fətəli xan Xoyski bolşevik tərəfdarları tərəfindən sui-qəsdə uğrayıb. O, 1920-ci il iyunun 19-da Tiflisdə erməni terrorçusu Aram Yerkanyan tərəfindən qətlə yetirilib. Bu, "Daşnaksütyun" terror təşkilatının törətdiyi bir sıra sui-qəsdlərdən biri idi.
Bundan başqa, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin digər görkəmli liderlərindən biri olan Nəsib bəy Yusifbəyli də sui-qəsdə uğrayıb. Onun cəsədi 1920-ci ilin mayında tapılıb.
1994-cü il oktyabrın 2-də Heydər Əliyevə qarşı dövlət çevrilişi və sui-qəsd cəhdi həyata keçirilib. Bu hadisənin arxasında OMON-un komandiri Rövşən Cavadovun olduğu bildirilirdi. Lakin plan iflasa uğrayıb və Heydər Əliyev hakimiyyətini qoruyub saxlaya bilib.
Heydər Əliyevə qarşı başqa bir sui-qəsd cəhdi 1995-ci il martın 13-17-də baş verib. "Xüsusi Təyinatlı Polis Dəstəsi" (OMON) qiyamı zamanı da Heydər Əliyevə qarşı sui-qəsd planlaşdırıldığı iddia edilir. Dövlət çevrilişi cəhdi yatırılıb, Rövşən Cavadov öldürülüb.
Azərbaycan Respublikasının ikinci prezidenti Əbülfəz Elçibəy hakimiyyəti dövründə dəfələrlə sui-qəsd cəhdləri ilə üzləşib. Onunla bağlı sui-qəsd planlarının əsasən daxili siyasi gərginlik və hakimiyyət çəkişmələri ilə əlaqəli olduğu bildirilir.
Azərbaycan siyasi tarixində sui-qəsdlər və sui-qəsd cəhdləri əsasən hakimiyyət uğrunda mübarizə, daxili çəkişmələr və xarici təsirlərlə əlaqəli olub. Xüsusilə, XX əsrin əvvəllərində bolşevik və erməni terror qruplaşmaları tərəfindən həyata keçirilən sui-qəsdlər, 1990-cı illərdə isə dövlət çevrilişi cəhdləri diqqət çəkir.
Ümumilikdə, sui-qəsdlər və buna cəhdlər siyasi tarixin ayrılmaz hissəsidir. Tarix göstərir ki, dünya liderlərinə qarşı sui-qəsdlər yalnız daxili düşmənlər tərəfindən deyil, həm də beynəlxalq güclərin təsiri altında həyata keçirilə bilər. Taker Karlsonun Putinə qarşı sui-qəsd iddiası sübut olunmasa da, bu cür xəbərlər beynəlxalq siyasətdə gərginliyi artırır.
Firuzə Əliyeva
