İdeyalar cəmiyyətin təkamülünün hərəkətverici qüvvəsidir. Elmi kəşflərdən tutmuş fəlsəfi təlimlərə, bədii yeniliklərdən siyasi ideologiyalara qədər ideyalar bəşər sivilizasiyasının trayektoriyasını formalaşdırıb.
Onlar dəyişikliklərin toxumları kimi xidmət edir, inqilablara səbəb olur, tərəqqiyə kömək edir və cəmiyyətlərin fəaliyyət göstərdiyi çərçivələri qurur.
İdeyalar tərəqqi üçün katalizator rolunu oynayır
Tarix boyu ideyalar bəşəriyyəti irəli aparıb. Məsələn, elmi və texnoloji yeniliklər insanların yaşam tərzində və qarşılıqlı əlaqədə inqilaba səbəb olub. Sosial tərəqqi də çox vaxt ideyalara əsaslanır. 17-18-ci əsrlərdəki bir dövr olan Maarifçilik dövrü ağıl, fərdi hüquqlar və demokratiyanı vurğulayan fikirlərin yayılması ilə yadda qaldı. Bu hadisələr idarəetməni və vətəndaşlıq anlayışını əsaslı şəkildə dəyişdirərək müasir demokratik cəmiyyətlərin əsasını qoydu.
İdeyalar sadəcə olaraq təcrid olunmuş anlayışlar kimi meydana çıxmır, onlar çox vaxt cəmiyyətlərin kollektiv şüuruna təsir edən ideologiyalarda birləşirlər. İdeologiyalar insanların dünyanı və onun içindəki yerini dərk etmələri üçün bir obyektiv zəmin təmin edir. Məsələn, iki əks iqtisadi ideya olan kapitalizm və sosializm əsrlər boyu qlobal iqtisadi sistemləri və siyasət qərarlarını formalaşdırıb.
Dini ideyalar da ictimai dəyərlərin və normaların formalaşmasında böyük rol oynamışdır. Buddizm, xristianlıq, İslam və digər inancların təlimləri sivilizasiyalar arasında qanunlara, etikaya və mədəni təcrübələrə təsir göstərib. Hətta dünyəvi cəmiyyətlərdə də dini ideyalar çox vaxt əxlaqi çərçivələrin və ənənələrin əsasını təşkil edir. Bədii və mədəni ideyalar ifadə, şəxsiyyət və əlaqə üçün platformalar təmin etməklə cəmiyyətləri zənginləşdirir. Məsələn, 14-cü əsrdə Avropada başlayan mədəni hərəkat olan İntibah humanizmi və yaradıcılığı vurğulayan ideyalardan qaynaqlanırdı. Bu dövr tarixin ən böyük sənət, ədəbiyyat və memarlıq əsərlərini yaratdı və ilham verməyə davam edən davamlı miras qoydu. Son dövrlərdə modernizm və postmodernizm kimi hərəkatlar ənənəvi bədii və mədəni normalara meydan oxuyur, yenilikləri və müxtəlif perspektivləri təşviq edir. Qloballaşma yolu ilə mədəni ideyaların yayılması cəmiyyətləri daha da zənginləşdirir, mədəniyyətlərarası anlaşma və əməkdaşlığı gücləndirir. İdeyalar cəmiyyətləri birləşdirə və yüksəldə bilir. Azərbaycançılıq ideyası bunun ən yaxşı nümunələrindən biridir. Azərbaycançılıq ideyası milli birliyimizin əsası olmaqla yanaşı, həm də dünya azərbaycanlılarının bir yumruq altında birləşməsində əvəzsiz rola malikdir. Burada bir daha xatırladaq ki, ulu öndər Heydər Əliyev azərbaycançılığın tarixən formalaşmış ayrı-ayrı komponentlərini vahid sistem və konsepsiya halına gətirərək onu dövlət idarəçiliyinin elmi-nəzəri əsasına çevirib. Məhz Heydər Əliyev dühasının səyi ilə azərbaycançılıq mahiyyətcə real məzmun daşıyaraq praktikada realizə imkanları qazanıb. Xalqın birliyinə hesablanmış uzaqgörən addımlar öz gözlənilən bəhrəsini Vətən müharibəsi zamanı özünü qabarıq göstərdi.
Azərbaycançılıq ideyasının daha geniş təbliği yenə öz aktuallığını qoruyur
Onu da qeyd edək ki, bu gün əqidəsindən, dünyagörüşündən asılı olmayaraq hər bir soydaşımızın vahid amal və ideologiya ətrafında birləşməsi, həmrəylik nümayiş etdirməsi dövrün tələbi, zamanın çağırışıdır. Bu, həm də Azərbaycanın güclənməsi deməkdir. Üstəlik, rəqəmsal əsrdə bu ideya yeni imkanlar yaradır.
Burada haşiyədən kənara çıxaraq qeyd etmək lazımdırki, sosial media platformaları ideyaların yayılmasını demokratikləşdirərək, kütləvi hərəkatlara və qlobal söhbətlərə imkan yaradıb. Bununla belə, onlar cəmiyyətin birliyinə və sabitliyinə təhlükə yaradaraq dezinformasiyanın və ekstremist ideologiyaların yayılmasına şərait yaradıblar. O səbəbdən azərbaycançılıq ideyasının daha geniş təbliği olduqca mühümdür.
Müasir dünya yalnız iqtisadi, sosial-siyasi münasibətlər dünyası deyil, həm də etnik münasibətlər dünyasıdır. Odur ki, bu və ya digər xalqın ön sıralarda getməsi üçün tarixən qazandığı etnik potensialdan tələb olunan səviyyədə istifadə etməsi lazım gəlir. Azərbaycanlılar dünyanın müxtəlif ölkələrində yaşasalar da, onları bir-birinə bağlayan olduqca möhkəm mənəvi-ideoloji vasitələr vardır: Bu, ana dilidir, Vətəndir, tarixən formalaşmış etnik-mədəni sistemdir. Ölkənin inkişafında dünyanın müxtəlif ölkələrinə yayılmış azərbaycanlıların həmrəyliyi, mənəvi-ideoloji siyasi köməyi böyük rol oynayır. Bir xalq olaraq əsas vəzifələrimizdən biri həm həmrəyliyi gücləndirməkdən, həmin köməyin daha ardıcıl, daha intensiv xarakter almasını təmin etməkdən ibarətdir. Bunun üçün azərbaycançılıq ideyası müstəsna önəm kəsb edir. Onu da qeyd edək ki, təhsil ideyaların formalaşmasında və yayılmasında mühüm rol oynayır. Məktəblər və universitetlər cəmiyyətin inkişafı üçün zəruri olan intellektual maraq və tənqidi düşünmə bacarıqlarını inkişaf etdirən bilik inkubatorlarıdır. Fərdləri müxtəlif perspektivlərlə tanış etmək və müzakirələri təşviq etməklə, təhsil innovasiyaları və məlumatlı qərar qəbul etməyi təşviq edir. İdeyaların etibarlılığını və təsirini qiymətləndirmək üçün tənqidi düşüncə xüsusilə vacibdir. Tənqidi diskursa və dəlillərə əsaslanan qərarların qəbuluna üstünlük verən cəmiyyətlər mürəkkəb problemlərin öhdəsindən gəlmək və dəyişikliklərə uyğunlaşmaq üçün daha yaxşı təchiz olunublar. İdeyaların dəyişdirici gücündən istifadə etmək üçün cəmiyyətlər yaradıcılığı, dialoqu və inklüzivliyi təşviq edən mühitlər yaratmalıdırlar. Bura ilk növbədə innovasiyaların təşviqi daxildir. Tədqiqat və inkişafa sərmayə qoymaq, sahibkarlığı dəstəkləmək və fənlər arasında əməkdaşlığı təşviq etmək bu fonda çox vacibdir. İfadə azadlığının qorunması da çox mühümdür. Fərdlərin senzura və ya təqib qorxusu olmadan fikirləri paylaşa və müzakirə edə bilməsini təmin etmək ön pland aolmalıdır. Zərərli məzmunun yayılmasını azaldarkən müsbət fikirləri gücləndirmək üçün rəqəmsal alətlərdən istifadə isə olduqca aktualdır. Beləliklə, ideyalar cəmiyyətin inkişafının qanıdır. Onlar tərəqqiyə ilham verir, mədəni kimlikləri formalaşdırır və problemlərin həlli üçün çərçivələr təqdim edir. İdeyaların təkamülünün mürəkkəbliyi olmasa da, onların transformasiya potensialı danılmazdır. Yaradıcılığı, tənqidi düşüncəni və inklüzivliyi inkişaf etdirən mühitləri inkişaf etdirməklə cəmiyyətlər daha parlaq və ədalətli gələcək qurmaq üçün ideyaların gücünü aça bilir.
Nahid SALAYEV
Yazı Azərbaycan Respublikasının Medianın İnkişafı Agentliyinin maliyyə dəstəyilə çap olunur.
