Artıq vəzifəsinin icrasına başlamış ABŞ prezidenti Donald Trampın hakimiyyəti dönəmində Amerikanın Mərkəzi Asiya ilə münasibətlərində yeni səhifə açıla bilər. Belə ki, ABŞ-da Cekson-Venik düzəlişinin Qazaxıstan və Özbəkistan üçün ləğv edilməsi, tam ticarət əlaqələrinə zəmin yaradılması üçün çağırışlar edilib.
Bu potensial tarixi qərar regionun geosiyasi mənzərəsini yenidən formalaşdıra, yeni imkanlar təqdim etməklə yanaşı, həm də qaçılmaz olaraq yeni çağırışlar yarada bilər.
ABŞ Senatında Mark Rubionun Tramp administrasiyasında dövlət katibi vəzifəsinə təsdiq edilməsi ilə bağlı keçirilən dinləmələrdə Mərkəzi Asiya üzrə Kokusunu (regionun maraqlarını təbliğ edən konqresmenlər qrupu) təmsil edən senatorlar Stiv Daines və Hari Piters Qazaxıstan və Özbəkistan üçün Cekson-Venik düzəlişinin ləğv edilməsi haqqında məsələ qaldırıblar. Onlar bunu bu Mərkəzi Asiya ölkələri ilə münasibətlərin normallaşdırılması üçün əsas addım hesab edirlər.
Xatırladaq ki, SSRİ-yə münasibətdə 1974-cü ildə qəbul edilmiş düzəliş onun dağılmasından sonra MDB ölkələrinə tətbiq olunur. Xatırladaq ki, hələ o vaxt konqresmenlər Henri Cekson və Çarlz Venik tərəfindən irəli sürülən və qəbul olunan düzəliş yəhudilərə mühacirət etməyə imkan verməyən SSRİ ilə ticarət əlaqələri yaratmağa yasaq qoyurdu. 1974-cü il ABŞ Ticarət Aktına əlavə edilmiş düzəliş beynəlxalq normalara riayət etməyən ölkələrdə istehsal olunan malların ABŞ bazarına daxil olmasını əngəlləyir. İndi postsovet ölkələrinin bir çoxu, o cümlədən Rusiya, Ukrayna və Qırğızıstan artıq onun fəaliyyətindən azaddır. Hazırda Qazaxıstan, Özbəkistan, Türkmənistran, Tacikistan, Belarus və Azərbaycan formal olaraq, bu düzəlişin təsiri altındadır. Daines Mərkəzi Asiyanı “daha çox diqqət tələb edən diqqətdən kənarda qalan region” adlandırıb: “Biz senator Mörfi ilə birlikdə C5+1 formatında əməkdaşlığı inkişaf etdirməyə çalışırıq. Biz ümid edirik ki, prezident Trampla birlikdə işləyək, hətta sammit təşkil edək. Əfqanıstandan qoşunların çıxarılmasını nəzərə alsaq, region xüsusi strateji əhəmiyyətə malikdir. Bizə Mərkəzi Asiyada müttəfiqlər lazımdır və biz bu istiqamətdə fəal hərəkət etmək niyyətindəyik”. Senator Mark Rubioya Əfqanıstan, İran və Rusiya Federasiyası arasında sıxışdırılmış Türkmənistandakı nəhəng qaz ehtiyatlarına diqqət yetirməyi təklif edib. Onun sözlərinə görə, Aşqabad 30 ildir ki, öz qazını Çinə verir və bununla da dünya bazarlarına çıxa bilmir. O, Mərkəzi Asiya ölkələri ilə münasibətlərdə insan haqları anaxronizmlərindən qurtulmağı təklif edib. Rubio düzəlişin Mərkəzi Asiya ölkələrinə təzyiq vasitəsi kimi effektivliyini şübhə altına alıb: “Bəziləri bu düzəlişi insan haqları sahəsində güzəştlərin əldə edilməsi və ya Rusiya ilə əməkdaşlığın məhdudlaşdırılması üçün rıçaq kimi görürlər. Amma məncə, bu, mənasız anaxronizmdir”. Rubio Qazaxıstanın ÜTT auditindən uğurla keçdiyini qeyd edərək, respublika iqtisadiyyatının bazar statusunu təsdiqləyib. O, düzəlişin ləğvinin qanunvericilikdə dəyişikliklərin tələb olunduğunu vurğulayıb və həmkarlarının dəstəyinə ümid etdiyini bildirib: “Dəyişikliyi ləğv etmək üçün sizinlə işləməyə hazıram, onun əhəmiyyəti ilə bağlı öz nöqteyi-nəzərinizi bölüşməyə hazıram”.
Astana və Daşkənd dəfələrlə Cekson-Venik düzəlişindən kənarda qalmağa çalışsalar da, ABŞ Konqresində səsvermə tələb olunduğu üçün qərar daim təxirə salınıb. 2024-cü ilin martında Daines və konqresmen Mayk Rocers Daşkənddə Özbəkistan prezidenti Şavkat Mirziyoyev ilə görüşüb, digər məsələlərlə yanaşı, düzəlişin ləğv edilməsini müzakirə ediblər. 2024-cü ilin noyabrında Vaşinqtonda konqresmenlərin, Dövlət Departamentinin nümayəndələrinin, diplomatların və iş adamlarının iştirakı ilə düzəlişin ləğvi perspektivlərinin müzakirəsi baş tutub. Qazaxıstanın ABŞ-dakı səfiri Yerjan Aşıkbayev ölkəsi üçün düzəlişin ləğvinin vacibliyini vurğulayaraq, Qazaxıstanın mühüm irəliləyişini, Mərkəzi Asiyaya investisiyaların cəlb edilməsində liderliyini və regional sabitliyin və təhlükəsizliyin təmin edilməsində əsas rolunu qeyd edib.
Qazaxıstanın “Mano” Tədqiqat Təşəbbüsləri Mərkəzinin direktoru Bəxtiyor Erqaşev hesab edir ki, Özbəkistan və Qazaxıstan üçün Cekson-Venik düzəlişinin ləğvinin o qədər də əhəmiyyəti olmayacaq. Çünki Özbəkistan və Qazaxıstanda müdafiə və hərbi-texniki sahədə yüksək texnologiyalı, xüsusən də ikili təyinatlı mallar çox azdır: “Başqa bir şey maraqlıdır. Özbəkistanda kosmik fəaliyyət haqqında qanunun işə düşməsi ilə eyni vaxtda Cekson-Venik düzəlişinin ləğvi məsələsi qaldırılır. Özbəkistanda xətti fəaliyyət üzrə təşkilat yaradılır. Bunun əlaqəli olub-olmadığını söyləmək çətindir, lakin baş verənlər simptomatikdir”. Ekspertin fikrincə, Qazaxıstan və Özbəkistan üçün Cekson-Venik düzəlişinin ləğvi çətin ki, onların Rusiya Federasiyası və ya digər Mərkəzi Asiya ölkələri ilə münasibətlərinə ciddi təsir göstərsin: “Sanksiyalara əsasən, bu ölkələrlə Rusiya arasında yüksək texnologiyalı əməkdaşlıq məhduddur və ikinci dərəcəli sanksiyalarla bağlı qalan məhdudiyyətləri nəzərə alsaq, düzəlişin ləğvi çətin ki, vəziyyəti dəyişsin. Düzəlişin ləğvi real iqtisadi rıçaqdan daha çox Qazaxıstan və Özbəkistanın biznes elitalarına qarşı siyasi jest kimi görünür. Bu ölkələrdə inkişaf etmiş yüksək texnologiyalar sektorunun olmadığını nəzərə alsaq, düzəliş ilk növbədə Qazaxıstan və Özbəkistan ərazisində öz texnologiyalarını inkişaf etdirə biləcək Çin və Rusiya kimi oyunçular üçün imkanlar açır”. O vurğulayıb ki, ABŞ-ın bu təşəbbüsü təkcə Qazaxıstan və Özbəkistandan deyil, digər postsovet ölkələrindən, o cümlədən Azərbaycandan da uzun illər göndərilən sorğuların nəticəsidir: “Ermənistan, Qırğızıstan, eləcə də Baltikyanı ölkələr çoxdan düzəlişdən çıxarılıb. Birləşmiş Ştatlar üçün bu, əhəmiyyətli xərclər olmadan Mərkəzi Asiya ilə münasibətləri gücləndirmək üçün qazan-qazan yoludur. Düzəlişin ləğvi şəklində hədiyyə verməklə ABŞ Astana və Daşkəndin müəyyən öhdəliklərinə ümid edir. Bu hədiyyənin qiyməti və çox güman ki, bu ölkələrin Rusiya Federasiyasına sanksiya təzyiqində daha fəal iştirakını ehtiva edən müqavilələrin gizli şərtləri sual altında qalır. Cekson-Venik düzəlişinə ABŞ-ın Mərkəzi Asiya ölkələrinə münasibətdə ümumi siyasəti kontekstində baxmaq lazımdır. Bu siyasət bu ölkələri siyasi, mədəni, ideoloji, mənəvi münasibətlərdə Rusiyadan ayırmağa yönəlib. Cekson-Venik düzəlişi ətrafında oyunlar postsovet məkanının yenidən formatlaşdırılması üzrə daha böyük prosesin kiçik bir hissəsidir”. Xəzər Strateji Araşdırmalar İnstitutunun eksperti Aleksandr Karavayevin fikrincə, Cekson-Venik düzəlişinin ləğvi Qazaxıstan üçün ilk növbədə siyasi əhəmiyyət kəsb edir və həm də uzunmüddətli investisiyalar üçün stimul yaradır: “İndiyədək Qazaxıstan, digər MDB ölkələri kimi, hər il amerikalı investorlar, xüsusən də neft-qaz sektoru üçün düzəlişin ləğvi prosedurundan keçirdi. Qazaxıstanın ÜTT-yə daxil olması faktiki olaraq bu məhdudiyyətləri aradan qaldırdı. Bununla belə, düzəlişin formal olaraq ləğvi investisiyaların şaxələndirilməsi və Çin, Rusiya, Türkiyə və Körfəz ölkələrindən asılılığı azaltmaq üçün vacibdir. Baxmayaraq ki, ABŞ-la ticarət dövriyyəsinə birbaşa təsir gözləmək olmaz, Amerika investisiyalarının axını Qazaxıstan üçün faydalıdır”.
Tahir TAĞIYEV
