Yaxın Şərqdə baş verən son siyasi proseslər, o cümlədən Livanda İranın dəstəklədiyi Hizbullahın zəifləməsi və Suriyada müttəfiqi Bəşər Əsədin devrilməsi İran üçün yaxşı heç nə vəd etmir.
Yaxın aylarda ekspertlər on illik güc siyasətindən sonra ölkənin Yaxın Şərqdən mümkün geri çəkilməsini proqnozlaşdırırlar. Bu, Türkiyənin hazırkı hökumətin Ankara ilə dostluq münasibətlərində olduğu Suriyadan tutmuş, Bakının Qarabağ bölgəsini azad etməsindən sonra Türkiyə-Azərbaycan ittifaqının yeni zirvələrə çatdığı təlatümlü bölgə olan Qafqaza qədər müxtəlif ərazilərdə siyasi təsir imkanlarını artırmağa davam etdiyi bir vaxtda baş verir. 2020-ci ildə Ermənistandan.
Həm Yaxın Şərqdə, həm də türklərin qədim ata yurdu və qazdan neftə və urana qədər zəngin enerji mənbələrinə ev sahibliyi edən Orta Asiyada Türkiyənin təsiri artır. Bu dəyişiklik fonunda Tehran Qafqazdakı rolunu yenidən hesablayır, İstanbulu Bakı ilə birləşdirən ticarət və nəqliyyat marşrutu olan strateji Zəngəzur dəhlizinin açılmasına qarşı olduğunu yenidən qiymətləndirir.
Bakıdakı Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin beynəlxalq iqtisadiyyat professoru Zahid Fərrux Məmmədov deyir ki, İran “siyasi bəyanatlar verməkdən” başqa Zəngəzur dəhlizinin inkişafına mane ola bilməz. Dəhliz tikintisi davam edir, və bu il tamamlanmaq üzrədir.
Türkiyənin şərqindən qonşu Azərbaycanın Naxçıvan anklavına və daha şərqə Ermənistan-İran və Azərbaycan-İran sərhədi ərazilərindən keçərək Xəzər dənizinə çatan quru yolu ilə Avropanı Mərkəzi Asiya ilə birləşdirməyi hədəfləyən dəhliz Qərb, Türkiyə və Rusiyanın əlaqəli maraqlarına görə həddən çox böyük layihədir ki, İran onun qarşısını ala bilsin, - Məmmədovun sözlərinə görə.
Dəhliz “qaçılmazdır”
Professor deyir ki, İranın Zəngəzur dəhlizinin inkişafı ilə bağlı həm regional, həm də beynəlxalq güclər tərəfindən dəstəklənən formalaşmaqda olan paradiqmanı tanımaqdan imtina etməsinə baxmayaraq, quru yolu layihəsi Qafqazın əsas iqtisadi ehtiyaclarını ödəməyi, sabitlik, sülh və iqtisadi artım gətirməyi təklif edir.
"ABŞ-dan tutmuş Rusiyaya qədər, demək olar ki, hamı razılaşır ki, bu dəhliz gələcək rifahın qarantıdır. Bu, gələcəyə açılan qapıdır. Bu layihənin reallaşmasının qarşısını almaq mümkün deyil", - həm də Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin Avrasiya Elmi Araşdırmalar Mərkəzinin rəhbəri olan Məmmədov bu barədə TRT World-ə məlumat verib.
Azərbaycanlı iqtisadçı əlavə edir ki, əməkdaşlıq İran da daxil olmaqla hamının xeyrinə olan belə bir layihəyə qarşı çıxmaqdan daha yaxşı münasibətdir. “İranın bu layihə ilə razılaşmaqdan başqa yolu yoxdur”.
Bolu Abant İzzət Baysal Universitetinin beynəlxalq əlaqələr professoru Kamer Kasım deyir ki, dəhlizin açılması ilə bağlı artan regional konsensusa baxmayaraq, İran milli təhlükəsizlik baxımından "həmişə dəhlizə qarşı çıxıb".
Sentyabrda İranın xarici işlər naziri dəhlizin açılmasının Tehranın “qırmızı xətt” kimi qiymətləndirdiyi Ermənistanın ərazi bütövlüyünün pozulmasını ön plana çəkib.
İran qorxur ki, dəhliz regionda işə düşərsə, Tehranın müttəfiqi olan Ermənistanla quru əlaqəsini kəsəcək, Kasım TRT World-ə bildirib. İran həmçinin narahatdır ki, iki türk paytaxtı Bakı və Ankaranın bu marşrut vasitəsilə yenidən uyğunlaşdırılması Mərkəzi Asiyadan Türkiyə ilə əlaqə gücləndikcə onun regional nüfuzunu zəiflədəcək.
Bu qorxulara baxmayaraq, dəhliz Tehranın daha yaxşı əlaqələri olan digər region dövlətləri ilə çıxışına imkan verməklə onilliklər ərzində Qərbin sanksiyaları altında təcrid olunmuş İrana fayda verə bilər, Kasım deyir.
İran Suriyadakı uğursuzluqdan sonra belə nəticəyə gələ bilər ki, Yaxın Şərq üzrə proksi müharibəsi özünə çox baha başa gələ bilər, bu da ölkənin iqtisadi imkanlarını gərginləşdirir və bu, Tehranı Zəngəzur dəhlizi kimi layihələrə yanaşmasını yenidən nəzərdən keçirməyə məcbur edə bilər, Kasımın fikrincə. O əlavə edir ki, istənilən halda Ermənistan tərəfdaş olarsa, İranın iştirakı olmadan dəhliz açıla bilər.
Yenidən götür-qoy etmə vaxtıdır?
Məmmədovun fikrincə, Tehranın Yaxın Şərqdə nüfuzunun azalması İranı dəhlizlə bağlı siyasətini yenidən qiymətləndirməyə vadar edə bilər. İranın Xarici İşlər Nazirliyi bu yaxınlarda barışıq mesajı təqdim edərək bildirib ki, dəhlizin açılması Tehran üçün artıq “siyasi məsələ deyil”.
"İranın artan iqtisadi çətinliklərdən valyuta devalvasiyasına qədər bir çox daxili problemləri var. Bu məsələləri həll etmədən İran öz təsirini bütün Yaxın Şərq, eləcə də Qafqazda düzgün mənada göstərə bilməz", - Məmmədov deyir.
Bu nöqteyi-nəzərdən Ermənistan, Azərbaycan və Gürcüstanın, üç Qafqaz dövlətinin, eləcə də üç qonşu dövlət olan Türkiyə, İran və Rusiyanın daxil olduğu 3+3 Regional Əməkdaşlıq Platforması Zəngəzur dəhlizinin formalaşması və digər regional məsələlərlə bağlı iqtisadi və siyasi dalana dirənmiş problemin həlli üçün ideal çərçivədir, - Azərbaycan alimi hesab edir.
Gürcüstanın iştirakı olmadan 3+3 platforması oktyabr ayında İstanbulda sonuncu iclasını keçirərək “nəqliyyat, rabitə, ticarət, enerji, investisiya və əlaqə sahələrində əməkdaşlıq imkanlarını araşdırmaq” istəyini ifadə edib.
Məmmədov deyir ki, heç bir regional güc dəhlizin yaranan zəmin reallığını və onun iqtisadi gəlirlərini “inkar edə” bilməz. O deyir ki, Türkiyə və Azərbaycanla yanaşı, iki türk dövləti, digər regional aktorlar da daxil olmaqla, kiçik əhalisi olan, dənizə çıxışı olmayan Ermənistan da dəhlizin açılmasından iqtisadi fayda görəcək.
Rus yanaşması
Məmmədovun fikrincə, İranın müttəfiqi, keçmişdə Türkiyə kimi Qafqazın böyük bir hissəsini idarə edən Rusiya da Zəngəzur dəhlizinin açılmasından potensial olaraq faydalana bilər. “Moskva anlayır ki, bu dəhlizin yaranması qaçılmazdır”, professor deyir.
Ötən il Rusiyanın uzunmüddətli xarici işlər naziri Sergey Lavrov Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı dəstəkləyici bəyanatla çıxış edərək, İran kimi onun açılmasına qarşı çıxan Ermənistanın mövqeyini tənqid edib.
"Biz sülh müqaviləsinin imzalanmasının və bu nəqliyyat dəhlizlərinin mümkün qədər tez açılasının tərəfdarıyıq", - deyə Lavrov televiziyaya müsahibəsində Ermənistan və Azərbaycan arasında Qarabağ münaqişəsinə son qoymaq üçün mümkün razılaşmaya toxunaraq bildirib. Həmin ərazi, 1990-cı illərdə regionun Azərbaycanın suverenliyi altında beynəlxalq səviyyədə tanınmasına baxmayaraq, 2023-cü ildə Bakı tərəfindən tam azad edilənə qədər, Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən işğal olunub.
"Təəssüf ki, Ermənistan rəhbərliyi (Ermənistan) baş nazir Nikol Paşinyan tərəfindən imzalanmış Ermənistanın Sünik vilayətindən keçən nəqliyyat marşrutları ilə bağlı müqaviləni sabotaj edir. Onların bu mövqeyini anlamaq şətindir", - deyə baş rusiyalı diplomat əlavə edib. Zəngəzur dəhlizi Ermənistanın Sünik vilayətindən keçir.
Lavrovun Ermənistan rəhbərliyini tənqid etməsi 2020-ci il atəşkəs sazişinin 9-cu maddəsi ilə bağlıdır ki, bu maddədə “Regiondakı bütün iqtisadi və nəqliyyat əlaqələri blokdan çıxarılmalıdır”.
“İrəvan insanların, nəqliyyat vasitələrinin və yüklərin hər iki istiqamətdə maneəsiz hərəkətini təşkil etmək üçün Azərbaycan Respublikasının qərb rayonları ilə Naxçıvan Muxtar Respublikası arasında nəqliyyat əlaqələrinin təhlükəsizliyinə təminat verəcək”, - bənddə deyilirki, dəhliz materik Azərbaycan və Naxçıvanı birləşdirir.
Murat Sofuoglu is a staff writer at TRT World
